Deprem toplum hayatını derinden etkileyen doğal afetlerden biridir. Ülkemiz dünyanın en faal zelzele nesillerinden birinin üzerinde yer almaktadır. Sarsıntı Bölgeleri Haritası’na nazaran yurdumuzun %92’si sarsıntı bölgeleri içerisindedir. Ülke nüfusumuzun %95’i zelzele bölgelerinde yaşamakta, ayrıyeten büyük sanayi merkezlerinin %98’i ve barajların %93’ü tekrar zelzele bölgelerinde bulunmaktadır. Son 58 yıl içerisinde meydana gelen sarsıntılarda 58.202 kişi hayatını yitirmiş, 122.096 kişi yaralanmış ve yaklaşık olarak 411.465 bina yıkılmış yahut ağır hasar görmüştür.
Her ne kadar sarsıntı önlenemez bir tabiat olayı olsa da sarsıntı gerçekleştikten sonra oluşacak ziyanların en aza indirilebilmesi gerek kişisel gerek toplumsal olarak alınacak değerlerle mümkündür. Bu yazımızda sizleri yönetimin ve başka ilgililerin hukuksal ve cezai sorumlulukları konusunda bilgilendirmek istiyoruz.
İdarenin (devletin) sorumluluğu:
İdarenin (devletin) sarsıntı öncesi ve sonrası en önemli yükümlülükleri:
Türkiye’de bir asırda büyüklüğü 6 ve üzerinde olan 56 zelzele yaşanmış ve seksen binden fazla vatandaşımız hayatını kaybetmiştir. Bu sarsıntılardan kimileri 1939’da Erzincan’da 8, 1944’te Gerede’de 7.4, 1983’te Erzurum’da 6.9, 1999’da Gölcük’te 7.5, 1999’da Düzce’de 7.2, 2011’de Van’da 7.2, 2020’de İzmir’de 6.6 şiddetinde olan sarsıntılardır. Bu konu göz önünde bulundurulduğunda sarsıntının artık ülkemiz açısından “mücbir sebep” olarak kabul edilemeyeceği açıktır. Yönetimin zelzelenin meydana gelmesini önlemesine imkân yoktur; ama gerekli tedbirlerin alınmasıyla mümkün ziyanların minimuma indirilmesi mümkündür. Bu manada yönetime çok değerli misyon ve sorumluluklar düşmektedir. Bu yükümlülükler sarsıntı öncesi ve sarsıntı sonrası olmak üzere karşımıza çıkmaktadır. Esas yükümlülükleri aşağıda sıralıyoruz.
– Yerleşme yerlerindeki yapıların yapı ruhsatının alınarak, 3194 Sayılı İmar Kanununa uygun yapılmasının sağlanması,
– İdarece Kanun ve Yönetmeliklere muhalif bir yapılaşmanın tespit edilmesi halinde bu inşaatın gecikmeksizin durdurulması,
– Sarsıntı bölgelerinde yapılacak binaların 7269 sayılı Genel Hayata Müessir Afetler Münasebetiyle Alınacak Önlemlerle Yapılacak Yardımlara Dair Kanunun dikkate alınması,
– Zelzele Bölgelerinde Yapılacak Binalar Hakkında Yönetmelik uyarınca, bu bölgelerde yapılacak binaların sarsıntıya güçlü olarak tasarlanmasının sağlanması,
– Belediye, mülki yönetim amirleri ve Etraf ve Şehircilik Bakanlığı’nın mevzuat düzenlemelerine ters bina yapılıp yapılmadığına ait denetleme yapması,
– Sarsıntının meydana gelmesinin akabinde gecikmeksizin kurtarma çalışmalarına başlanılması, yaralanmış olanların tedavi edilmesi, yangın meydana geldiyse buna ilişin söndürme çalışmalarına başlanılması,
– Zelzelenin vuku bulmasından sonra Afetlere Ait Acil Yardım Teşkilatı ve Planlama Asıllarına Dair Yönetmelik kararlarına uygun davranılması,
Fakat yönetimin sarsıntıya ait olan yükümlülükleri bu sayılanlar ile hudutlu değildir. Kanun ve Yönetmeliklerde yer alan diğer birçok yükümlülük düzenlemesi mevcuttur.
Dava öncesi yönetime müracaat mecburiliği, dava açma müddeti, yetkili ve misyonlu mahkeme
Deprem nedeniyle oluşan ziyanların giderilmesi için açılan davalar, idari yargının misyon alanına girer. Bu sebeple sarsıntı sonrası ziyan oluşması halinde oluşan ziyanların tazmini için vazifeli yönetim mahkemelerinde tam yargı davası açılmalıdır.
2557 sayılı İdari Yargılama Yolu Kanunu unsur 13’te belirtildiği üzere, tam yargı davasının açılma sebebi idari hareketler olduğundan dava açmadan evvel hareketi gerçekleştiren yönetime başvurmak mecburidir. Bu nedenle zelzele nedeniyle ziyana uğranılması halinde öncelikle, yükümlülüklerini yerine getirmemiş olan idari merciye başvurarak, zararın giderilmesi talep edilmelidir. Zararın giderilmesi için yapılan müracaata yönetim, en geç 60 günlük müddet içinde olumlu yahut olumsuz bir yanıt verir. Yönetimin verdiği kararın olumsuz olması yahut yanıt vermemesi halinde, ziyana uğrayan kişi, ret kararının kendisine ulaştığı ve 60 günlük müddetin dolduğu tarihten sonraki 60 günlük müddette ziyanının tazmin edilmesi için tam yargı davası açabilecektir.
Deprem nedeniyle ziyana uğrayan kişi, bu ziyanı öğrendiği tarihten itibaren en geç 1 yıl içinde yükümlülüklerini yerine getirmemiş olan idari merciye başvurarak sarsıntı nedeniyle oluşan ziyanların giderilmesi talebinde bulunmalıdır. İdari merciye yapılacak müracaat, her halde 5 yıl içinde yapılmalıdır.
Yetkili mahkemeye ait düzenleme, İYUK unsur 36’da yer alır. Unsurda belirtildiği üzere, yükümlülüklerini yerine getirmeyerek zararın oluşmasına sebebiyet veren idari merciin bulunduğu yer mahkemesi yetkili olur.