Büşra Tosun
2016 yılında onarımına başlanılan dikkat çeken değişikliklerle 22 Temmuz 2022’de yine ziyaretçilere kapılarını açan Sultanahmet’teki tarihi Yerebatan Sarnıcı, açılmasıyla birlikte yerli ve yabancı turistlerin büyük ilgisini gördü. Sarnıcın restore sürecine ait T24’e konuşan İstanbul Büyükşehir Belediyesi (İBB) Kültür Varlıkları Projeler Müdür Yardımcısı Ayşen Kaya, çalışmalar sırasında birçok keşfin gerçekleştiğini belirterek,, “Cumhuriyet devrinde çimento temelli özgün karolara emsal imitasyon döşeme kaplamaları vardı. Biz bu döşeme kaplamalarını kaldırdığımızda altında bin 600 yıllık özgün tuğla döşemeler çıktı. Bu tuğla döşemelerin üzerinde çimento asıllı kalıntıları da el aletleriyle bistüri ve küçük malalarla temizledik. Çok önemli bir insan emeği gerektiren bir çalışma oldu.” dedi.
Sarnıçla bütünleşen sudaki balıkların kaldırılması, onarım çalışmalarında kullanılan teknik süreçler üzere birçok hususta sorularımız ve İBB Kültür Varlıkları Projeler Müdür Yardımcısı Ayşen Kaya’nın T24’e karşılıkları şöyle:
Yerebatan Sarnıcı “Güçlendirme Projesi’yle” neler gelişti?
Yerebatan sarnıcında onarım çalışmalarına başladığımızda duvarlarda ve tonozlardaki çimento temelli müdahaleleri uzaklaştırırken yapıdan 8’e 8 dolu gergi demir çubukların aslında sütun başlarının içerisinde devam etmediğinin münasebetiyle birbiriyle temaslı olmadığını ve sistemin çalışmadığını fark ettik. Beklenen büyük İstanbul zelzelesi karşısında sarnıcın çok büyük bir risk altında olduğu manasına geliyordu. Danışman hocamız Feridun Çılı’yla birlikte sarnıcın çabucak statik bir modellemesini yaptırdık ve paslanmaz çelik, ince narin kesikli bir çubuklardan oluşan bir gergi projesi hazırladık. Bu gergi projesini ilgili müdafaa kurumuna ilettik. Yaklaşık 58 günlük süreç sonucunda bu bahisteki ağır uğraşımızla bu proje onaylandı ve çok süratli bir halde uygulamaya geçtik. Mevcut boşlukları kullanarak rastgele bir yapıya ziyan vermeyen milletlerarası müdafaa unsurlarına uygun biçimde geri alınabilir çağdaş materyalle bir paslanmaz gergi sistemi oluşturduk. Beklenen büyük İstanbul zelzelesi karşısında sarnıcı şu an itibariyle önemli manada güvenlik altına aldığımızı söyleyebilirim.
“Bu çalışmalarda birçok keşif yaptık”
Restore sürecinden bahseder misiniz?
2016’da başlıyor aslında onarım, biz Kültür Varlıkları Daire Başkanlığı olarak 2019’da Yerebatan Sarnıcı’nın onarımını devraldık. Biz devraldığımızda yaklaşık yüzde 20’lik bir gerçekleştirme vardı. Sarnıcın yarısı zati ziyarete açıktı, çalışma olan yarısında da çalışma düzeyi hayli düşüktü genel iş hacmi düşünüldüğünde 3 yıl üzere bir süreçte sarnıcın bütününde kapsamlı onarım çalışmaları yürütüldü. Esasen bu gergilerin sütun içlerinde devam etmediği ve bunların projelerini geliştirilme süreci de biz devraldıktan sonra ortaya çıktı ve bu formda ilerleyen bir süreç oldu. Bu çalışmalar sırasında birçok keşif yaptık. Mesela, cumhuriyet devrinde çimento asıllı özgün karolara misal imitasyon döşeme kaplamaları vardı. Biz bu döşeme kaplamalarını kaldırdığımızda altında bin 600 yıllık özgün tuğla döşemeler çıktı. Bu tuğla döşemelerin üzerinde çimento asıllı kalıntıları da el aletleriyle bistüri ve küçük malalarla temizledik. Çok önemli bir insan emeği gerektiren bir çalışma oldu.
Yerdeki kaplama döşemeleri kaldırınca asıl mühre emsal yontma taşlar gözle görülür hale geldi, nedir bu taşların gizemi?
Mermer sütun esaslarında birtakım izler görebilirsiniz. Bu mermerleri işleyen taş yoncalarının amblemleri olduğuna inanılan izler. Benzeri biçimde tuğlaların üzerinde de damgalar var. Bu tuğlalar el imali, bunları yapan tuğla işlikleri var. Birebir bugün marka mantığıyla o devir tuğlaları üreten işliklerde kendi damgalarını basıyorlar tuğlaların üzerine. Gördüğünüz damgalar da bin 600 yıl evvel bunları imal eden işliklerin damgaları
Restore edilirken sütunların yepyeniliği ya da özelliğini kaybetmemesi açısından nasıl bir çalışma gerçekleşti?
Tabii yüzyılların getirdiği su akıntılarıyla birlikte çok ağır kirlenme ve yosunlaşma vardı. Bu yosunlaşmaları öncelikle suyla temizledik sonrasında yosun önleyicilerle yosun çabası yapıldı. Daha sonra bu ağır kararma ve kirlenmeler denetimli kimyasallarla temizlendi. Sarnıçta yapısal hasar tespiti için hem duvarlarda hem yerde de sütunlarda da tıpkı vakitte geo radar çalışmaları yapılmıştı. Sütunlarda basınç kaynaklı kılcal çatlaklar tespit edildi. Paklık çalışmalarından sonra, gözle görülür hale gelen kılcal çatlaklara Kudeb (Koruma Uygulama ve Kontrol Müdürlüğü) laboratuvarının bize verdiği terkipler doğrultusunda yüzlerce metreküp mikroenjeksiyon yaparak bu çatlakları doldurduk bu da alışılmış sütunların bütüncül halde kapak atmadan, özgünlüğünü koruyup ömrünü uzatmak açısından yaptığımız önemli bir müdahaleydi.
“Medusa Başı” efsanesinden bahseder misiniz?
Medusalar, 1985 yılında İstanbul Büyükşehir Belediyesi tarafından Yerebatan Sarnıcı’nda bir onarım çalışması başlatılıyor. Bu onarım çalışması başladığında sütunlarda izini görebileceğiniz düzeyde yerden yaklaşık iki buçuk üç metre üstte bir çamur katmanı var. Zira yüzlerce yıl boyunca sarnıca gelen suların içerisinde ki partiküller çöküyor ve burada artık bir katmanlaşma oluşturuyor, bu çamur katmanı 1985 yılında temizlendiğinde Medusa başları ortaya çıkıyor. Medusa başları Constantin forumundan buraya getirildiği biliniyor. Bunlar devşirme gereçler, Medusaların mitleri var, temelde inanılan iki miti var. Bir tanesi işte Gorgon denen canavarlar geldiğini ve o aileden geldiğini. Bir oburu de Apollon’un kardeşi Athena var. Apollon, Medusa’ya aşık, Athena bunu kıskanıyor ve Medusa’yı bir daha hiçbir erkeğin göremeyeceği ve gözlerine baktığında taşa çevirecek bir canavara dönüştürüyor. Hasebiyle Yunan mitolojisinde de çeşitli mitleri var fakat temel manada insanı taşa çeviren bir yeraltı canavarı olduğu biliniyor fakat yan çevrildiğinde yapıları koruduğuna dair bizdeki nazar boncuğuna misal bir inanç olduğunu da biliyoruz.
Sarnıçta yer alan ve Roma Devri heykel sanatı yapıtlarından olan iki Medusa başının yan çevrilmiş hali
Sarnıçta halk ortasında ‘’Gözyaşı Sütunu’’ ya da ‘’Ağlayan Sütun’’ olarak anılan sütunda ne üzere değişiklikler meydana geldi?
İnsanların genel manada inandığı şey sütunun üzerindeki bir deliğe parmak bastığınızda aslında dileklerinizin gerçek olacağına dair halk ortasında bir inanış var lakin temelde ‘’Gözyaşı Sütunu’’ değil aslında o bir ağaç gövdesini stilize eden bir mermer sütun ve Theodesius’un formundan geldiği düşünülen bir sütundur. Sarnıç içerisinde sarnıç için üretilen yapı elemanlarının yanı sıra Medusalar üzere, Gözyaşı sütunu üzere evvelki yapılardan getirilen ripa elemanları var biz bunlara devşirme materyaller diyoruz. Medusalar, Gözyaşı sütunu, onun önündeki üzerinde yazılar olan yapı gereci sarnıca özel yapılmamış diğer yerlerden getirilen yapı materyalleridir.
Restore edilmeden evvel suda balıklar vardı. Restore edildikten sonra balıkların olmadığını görüyoruz, balıkların kaldırılmasındaki gaye nedir?
Restore çalışmasını biz devraldığımızda restore çalışmaları için suyun boşaltılacağı için balıklar bir yere toplanmış ve sarnıçtan uzaklaştırılmıştı. Tekrar balıkların getirilmesiyle alakalı süreç tartışılmaya başlandığında su düzeyinin mevcut hali, aydınlatma tasarımı için çekilen alt yapılarda balıkların burada yaşamasıyla alakalı fizikî şartların uygun olmadığı uzmanlarla birlikte tartıştığımız hususlardı. Sarnıcın muhakkak bir alanında Medusa’nın etrafında yılan balıklarını koymayı düşünmüştük lakin sarnıcın su düzeyinde balıkların sağlıklı yaşamayacağından dolayı balıkları koymamaya karar verdik.
Sarnıçta eser sergileme fikri nasıl gelişti?
Sonuç prestijiyle Yerebatan Sarnıcı bir müze, yapının kendisinin sergilenecek bir kültür olmasının yanı sıra müze işlevini taşıyacak ve gezen ziyaretçileri de diğer tecrübeler yaşama fırsatı sunacak bir müze düzenlemesi diyebiliriz. İç yer tefsir tanzim projesi hazırlandı İBB Miras tarafından, Yerebatan sarnıcı yüzyıllar boyunca toplumun şuur altında mevt sonrası, yeraltı, canavarlar üzere çeşitli mitlerle bağ kuran imgelere sahip münasebetiyle burada yapılacak bir standın ya da buraya konulacak birtakım sanatsal çalışmalar şimdiki sanat üretiminin bu temalarla da bağlantılı olmasına karar verildi.
- Sayılarla Yerebatan Sarnıcı
- Sarnıç, uzunluğu 140 metre, genişliği 70 metre olan dikdörtgen biçiminde bir alanı kaplayan, dev bir yapıdır. Toplam 9 bin 800 m2 alanı kaplayan bu sarnıç, yaklaşık 100.000 ton su depolama kapasitesine sahiptir. 52 basamaklı taş bir merdivenle inilen bu sarnıcın içerisinde her biri 9 metre yüksekliğinde 336 sütun bulunmaktadır. Birbirine 4.80 metre aralıklarla dikilen bu sütunlar, her biri 28 sütun içeren 12 sıra meydana getirirler. Çoğunluğu daha eski yapılardan toplandığı anlaşılan ve çeşitli mermer cinslerinden yontulmuş sütunların büyük bir kısmı tek kesimden, bir kısmı da iki kesimden oluşmaktadır. Bu sütunların başlıkları, yer yer farklı özellikler taşır. Bunlardan 98 adedi Corint üslûbu yansıtırken bir kısmı de Dor üslûbunu yansıtmaktadır.
- Sarnıçtaki sütunların köşeli yahut yivli biçimde olan birkaç tanesi hariç büyük bir çoğunluğu silindir biçimindedir. Sarnıcın ortasına hakikat kuzeydoğu duvarı önünde yer alan 8 sütun, 1955-1960 yıllarında yapılan bir inşaat sırasında kırılma tehlikesine maruz kaldıklarından, bunların her biri, kalın bir beton katman içine alınarak dondurulmuş ve bu yüzden eski özelliklerini kaybetmişlerdir. Sarnıcın tavan aralığı kemerler vasıtasıyla sütunlara aktarılmıştır. Sarnıcın tuğladan örülmüş 4.80 metre kalınlığındaki duvarları ve tuğla döşeli yeri, Horasan harcından kalın bir katmanla sıvanarak su geçmez hale getirilmiştir.
Yenilenen Yerebatan Sarnıcı’nda ne var, ne yok; heykel standı yanlış mı anlaşıldı?
|
Yerebatan Sarnıcı Nerede? Yerebatan Sarnıcı Eski İstanbul’un kalbi olarak isimlendirilen Sultanahmet semtinde, Ayasofya’nın güneybatısında yer alıyor. Yerebatan Sarnıcı’na gitmek için Kabataş-Bağcılar tramvay sınırı kullanılarak Sultanahmet durağında inilebilir. Sarnıç, Sultanahmet durağına birkaç dakikalık yürüme arasındadır. Anadolu yakasından gelenler Kadıköy’den vapur ile Kabataş, Karaköy ya da Eminönü’ne geçerek Kabataş – Zeytinburnu tramvayına binebilir. Marmaray çizgisini kullanmak isteyenler ise; Marmaray Sirkeci durağında Cağaloğlu – Vilayet çıkışını takip ederek İstanbul Valiliği önüne geldikten sonra buradan Yerebatan Sarnıcı 7 dakika yürüyüş arasında kalacaktır. |